Klaster przemysłowy Przekierowano ze strony: Industrial cluster ang. business cluster, industrial cluster

Koncepcja klastra przemysłowego została sformułowana przez amerykańskiego ekonomistę Michaela Portera w wydanej w 1990 książce The Competitive Advantage of Nations. Jednak za jej prekursora należy uznać brytyjskiego ekonomistę Alfreda Marshalla, który analizując skłonność firm z sektorów produkcyjnych w Anglii do lokowania się w dystryktach przemysłowych w pobliżu konkurentów, dostawców i klientów stworzył pojęcie tzw. zewnętrznych korzyści skali (ang. external economies of scale). Według Portera:

Klastry przemysłowe to geograficzna koncentracja konkurencyjnych firm w powiązanych sektorach, związanych ze sobą gospodarczo, dzielących te same umiejętności, technologię i infrastrukturę. W klastrze, wielkie i małe przedsiębiorstwa osiągają znacznie więcej niż gdyby miały pracować same, dzięki sieci związanych przedsiębiorstw, dostawców, usług, instytucji akademickich oraz producentów skoncentrowanych na tym samym obszarze. Koncentracja wspomaga tworzenie nowych przedsiębiorstw, produktów oraz nowych miejsc pracy dla wysoko wykwalifikowanych, dobrze opłacanych pracowników. Klastry stanowią o sile każdej gospodarki narodowej, regionalnej, stanowej, a nawet wielkomiejskiej, głównie w krajach gospodarczo rozwiniętych^[1].

Charakterystyczną cechą klastrów przemysłowych jest to, że przedsiębiorstwa w nich skupione konkurują ze sobą, ale jednocześnie współpracują w tych obszarach, gdzie możliwe jest wyzwolenie efektów synergicznych wspólnych działań (np. wspólne prace badawczo-rozwojowe). Konkurencja nie wyklucza wzajemnych, korzystnych interakcji z innymi firmami, a może stać się motorem ich rozwoju. W języku angielskim sytuację taką określa się słowem co-opetition (od cooperation i competition). Taka sytuacja jest możliwa, gdy koncentracja specyficznych w danym sektorze zasobów i kompetencji osiągnie masę krytyczną, przy której klaster staje się atrakcyjnym ośrodkiem i przyciąga dalsze zasoby.

Przykładem takiego efektu jest Dolina Krzemowa w USA, w której rozwój przemysłu technologii informatycznych przyciągnął i nadal przyciąga najlepszych informatyków z całego świata, sprawiając, że przedsiębiorstwa informatyczne tam zlokalizowane coraz bardziej powiększają swoją przewagę wobec konkurencji.

W sieć powiązań klastra poza przedsiębiorstwami włączone są również inne instytucje i organizacje, takie jak ośrodki naukowe, jednostki badawczo-rozwojowe czy organizacje prywatne. Wyzwala to znaczny potencjał innowacyjny takiej formy organizacyjno-przestrzennej przemysłu. Wzajemne powiązania poszczególnych podmiotów mają często charakter nieformalny i w części bazują na dużej rotacji kadr wewnątrz klastra. Liczne powiązania pomiędzy podmiotami klastra sprawiają, że podążają one tą samą trajektorią rozwoju.

Efekt synergiczny klastra przemysłowego polega przede wszystkim na:

• dyfuzji know-how oraz rotacji kadr w ramach klastra,
• zwiększeniu produktywności w ramach klastra poprzez skupienie zasobów.
• otwartości na innowacje i zdolności ich absorpcji,
• przyciąganiu nowych zasobów i przedsiębiorstw.

Efekty synergiczne związane są także ściśle z zaufaniem społecznym lub wręcz kapitałem społecznym. Rozwinięte otoczenie społeczne sprzyja atmosferze zaufania w kontaktach międzyludzkich, w tym szczególnie gospodarczych. Ogranicza to w znaczny sposób ryzyko, co jest istotne zwłaszcza dla niewielkich firm, o małych zasobach kapitałowych oraz słabej sile nacisku na partnerów. Redukcja ryzyka pozwala ograniczyć Koszty zarządzania nim.

Klaster nie jest pojęciem do końca naukowo zbadanym. Wciąż trwają prace nad opracowaniem kompletnej typologii klastrów przemysłowych.

Teorie powstawania i zamierania klastra koncentrują się na czynnikach lokalizacyjnych lub efektach zewnętrznych związanych z koncentracją produkcji. Dekoncentracja produkcji występuje często wtedy, gdy pojawia się potrzeba ulokowania bliżej nowych, rozwijających się rynków zewnętrznych lub w celu zyskania dostępu do rozproszonej, międzynarodowej siły roboczej. Dekoncentracji sprzyja także przeludnienie w miejscu dotychczasowej produkcji oraz wysokie opłaty (np. czynsze) lokalne^[2].

Niestety, te same czynniki, które sprzyjają powstawaniu klastrów po przekroczeniu pewnych swoich wielkości mają na nie wpływ negatywny - trudnością wynikającą z teorii jest więc znalezienie punktu krytycznego, przy którym następuje przesycenie^[3].

Dla klastrów, podobnie jak dla innych bytów, wyodrębnić można cykl życia, który jest zarazem jednym z kryteriów ich podziału^[4].

• embrionalne – zalążki konstytuujących się klastrów. Współpraca pomiędzy istniejącymi firmami zaczyna się dopiero tworzyć, są to najczęściej klastry operujące na stosunkowo młodych rynkach, np. w obszarze wysokich technologii.
• wzrostowe - rozwijające się i posiadające przestrzeń do dalszego rozwoju. Charakteryzują się większą, znacznie lepiej obserwowalną dynamiką tworzenia powiązań.
• dojrzałe – wykształcone formy, stabilne, dla których dalszy wzrost jest ciężki do osiągnięcia.
• schyłkowe formy rozpadu klastrów – klastry, które osiągnęły swój szczyt rozwoju i zaczynają się kurczyć. Może to być efekt związany z kurczeniem się rynków, na których operowały przedsiębiorstwa skupione w klastrze lub z innymi, niekorzystnymi zmianami w ich otoczeniu. Co jest istotne, klastry w fazie schyłkowej mają możliwość przeorganizowania swojej struktury, zmiany produkcji i powtórnego rozpoczęcia cyklu życia.

Ważnym spostrzeżeniem jest podobieństwo cyklu życia klastra do cyklu życia produktu w nim wytwarzanego. Poruszanie się pomiędzy fazami rozwoju przemysłu jest na ogół funkcją cyklu życia produktu w danym klastrze.

Najważniejsze osie rozwojowe klastrów dzielą je na dwie zasadnicze grupy:

• Klastry technologiczne – powiązane łańcuchem wartości dodanej, silnie zorientowane na wysokie technologie, utrzymujące ścisłe powiązania z ośrodkami naukowo-badawczymi, często wręcz z nich wyrastające. Takim klasterem jest np. Dolina Krzemowa.
• Klastry tradycyjne (historyczne) – oparte na know-how i wiedzy wypracowanej przez wiele lat a nawet pokoleń. Ich powiązania technologiczne, a także kontakty z sektorem badawczym są ograniczone. Przykładem są winnice regionu Bordeaux we Francji lub szwajcarski przemysł zegarmistrzowski.

Innym powszechnie używanym podziałem jest podział oparty na pracy Markusen^[5]:

• Klastry sieciowe (Dystrykty przemysłowe),
• Klastry koncentryczne (Hub & Spoke),
• Klastry satelitarne (gałąź produkcji),
• Klastry instytucjonalne (zakotwiczone wokół instytucji).

Klastry sieciowe

Typowy klaster sieciowy składa się z sieci małych firm w tym samym lub podobnym sektorze produkcji, charakteryzujących się możliwością szybkiej adaptacji do zmieniającego się rynku i zróżnicowanych wymagań poprzez współpracę i używanie nowych technologii. Firmy w klastrze wykorzystują zalety nieosiągalne dla firm gdzie indziej, na przykład dostęp do lokalnej wiedzy i rynku pracy, niskich kosztów Transportu i Kosztów transakcyjnych, pokładów elastyczności, zaufania i współpracy oraz lokalnej infrastruktury, która wspomaga specjalizowaną sprzedaż, usługi i sieci dostawców. Najczęściej cytowanymi przykładami klastrów sieciowych są Dolina Krzemowa, Boston (Route 128) oraz północne Włochy. Ważną cechą wyróżniającą klastry typu sieciowego jest brak jednego centralnego punktu, wokół którego skupiają się przedsiębiorstwa – istnieje raczej zróżnicowana baza firm.

Klastry typu koncentrycznego

Klastry koncentryczne (ang. Hub and Spoke, dosłownie „oś i szprychy”) charakteryzują się istnieniem wielkich firm, wokół których zakotwiczona jest sieć dostawców (towarów i usług). Małe firmy są często związane z firmą dominującą poprzez łańcuch dostaw. Zalety sąsiedztwa dużych firm wpływają na przyciąganie firm mniejszych. W przeciwieństwie do klastrów sieciowych wielkie firmy dominują w relacjach pomiędzy przedsiębiorstwami. Interakcje wynikają bardziej z powiązań w ramach dostaw niż z współdzielenia innowacyjności. Usługi finansowe i biznesowe dostosowane są do potrzeb firm dominujących, a rynek pracy jest mniej elastyczny niż w klastrze sieciowym. Przewaga i zysk regionu zależą więc od firmy lub przemysłu dominującego, a ten może powstrzymywać zdolność dostosowania się do zmian. Istnieje możliwość fragmentacji klastrów koncentrycznych. Region lokalizacji dużej firmy może być trzonem, a inne regiony są tylko gałęziami produkcji. Klastry, które są szprychami dla osi można nazwać klastrami satelitarnymi. W regionie takim zachodzi minimum wymiany i współpracy, a większość powiązań stanowią zewnętrzne powiązania produkcyjne i inne związki z trzonem. Rynki pracy są zazwyczaj zależne od firmy i charakteryzowane wysokim stopniem migracji do i z klastra.

Klastry instytucjonalne

Klastry instytucjonalne znane także jako klastry typu state-anchored (skupione wokół instytucji publicznych) zdominowane są przez publiczne lub niedochodowe jednostki, takie jak: laboratoria badawczo-rozwojowe, uniwersytety, systemy obronne lub Administracja publiczna. Duże instytucje przyciągają grono dostawców nastawionych na zaspokajanie ich potrzeb. Instytucja w porównaniu do innych rodzajów klastrów odgrywa tu silnie dominującą rolę. Klastry instytucjonalne są generalnie zorientowane na zewnątrz, odpowiadając przede wszystkim na zapotrzebowanie instytucji, która może być również zorientowana na zewnątrz. Rozwój lokalnej przedsiębiorczości jest celem drugorzędnym. Klastry tego typu, zwłaszcza te zdominowane przez pojedynczą wielką instytucję, mogą stać się zależne ekonomicznie od źródła finansowania tej instytucji.

Niezależnie od przytoczonego wyżej podziału klastrów według Ann Markusen, w zarządzaniu stosowane jest pojęcie struktury sieciowej, obejmującej wszystkie wyróżnione rodzaje klastrów, nie przesądzając jednak ich zwartości terytorialnej. Takie struktury mogą być efektywnym czynnikiem rozprzestrzeniania się innowacji^[6]

Koncepcja klastrów opiera się na założeniu, że lokalizacja firmy w pobliżu innych przedsiębiorstw z tego samego sektora wzmacnia jej konkurencyjność pozwalając rozwijać się szybciej i osiągać lepsze wyniki. Do najważniejszych korzyści z obecności w klastrze można zaliczyć m.in.^[7]:

• Możliwość wymiany informacji o nowych rynkach, zmianach w oczekiwaniach klientów, nowych trendach i technologiach z innymi uczestnikami klastra.
• Możliwość naśladowania najlepszych rozwiązań organizacyjnych, wymiany wiedzy oraz uczenia się od innych firm, co wpływa pozytywnie na wzrost produktywności i innowacyjności.
• Rozwinięty rynek wyspecjalizowanych dostawców.
• Łatwość zatrudnienia wykwalifikowanych pracowników.
• Niższe Koszty działalności m.in. dzięki wykorzystywaniu zasobów i infrastruktury klastra oraz geograficznej bliskości dostawców (niższe koszty Transportu).
• Promocja klastra i jego uczestników w kraju i za granicą, co obniża koszty marketingu i wpływa pozytywnie na wzrost sprzedaży.
• Wsparcie eksperckie lokalnych uczelni wyższych oraz ośrodków badawczych.
• Łatwość rozpoczęcia działalności (obecność potencjalnych klientów, ułatwienia dla przedsiębiorców wprowadzane przez zaangażowane w rozwój klastra władze lokalne, dobra infrastruktura, zainteresowanie funduszy venture capital, co pomaga zdobyć kapitał na początkowym etapie działalności firmy).